Raport Światowego Forum Ekonomicznego o ryzyku globalnym z 2024 roku, analizując największe zagrożenia dla gospodarki światowej i społeczeństwa, stawia dezinformację na szczycie zagrożeń prognozowanych na kolejne dwa lata[1]. Zjawisko to stało się jednym z wyzwań współczesności. Choć nie możemy mu całkowicie zapobiec, warto poznawać jego mechanizmy, by skuteczniej chronić się przed ich wpływem.

„Wielka piątka” oceny prawdziwości informacji

Badacze zajmujący się psychologicznymi aspektami oceny prawdziwości informacji, wskazali pięć czynników, które decydują o tym, czy odbiorca uzna daną informację za prawdziwą[2]. Są to:

Kompatybilność

Odbiorcy są bardziej skłonni uznać twierdzenie za prawdziwe, gdy pasuje do tego co już wiedzą, niż gdy przeczy ich dotychczasowej wiedzy.

Dezinformacja może być zatem bardziej skuteczna, gdy jest zgodna z przekonaniami odbiorcy. Łatwiej ją wówczas zaakceptować, pomimo braku rzeczywistych dowodów na jej poparcie.

Spójność narracyjna

Twierdzenie wydaje się bardziej wiarygodne, gdy pasuje do szerszej narracji, nadającej spójność jego poszczególnym elementom.

To dlatego dezinformacja często jest obudowana w spójne narracje. Sprawia to, że jest trudniejsza do podważenia.

Wiarygodność źródła

Odbiorcy chętniej uznają informacje za prawdziwe, jeśli pochodzą one ze źródeł, które uważają za godne zaufania. Wiarygodność źródła może być oceniana np. na podstawie wykształcenia czy osiągnięć, zbieżności lub sprzeczności interesów czy na poczuciu znajomości - w codziennym życiu ludzie bardziej ufają osobom znajomym niż obcym.

Aktorzy dezinformacji wykorzystują ten fakt „udając” wiarygodne źródła, np. poprzez podszywanie się pod osoby lub instytucje.

Społeczny dowód słuszności

Aby ocenić, czy dane twierdzenie jest prawdziwe, ludzie biorą również pod uwagę, czy inne osoby w nie wierzą. Są bardziej pewni swoich przekonań, jeśli są one podzielane przez innych i bardziej skłonni do akceptowania przekazu, jeśli wiele innych osób również to zrobiło. Bardziej ufają temu co pamiętają, jeśli inni pamiętają to podobnie.

Dezinformacja bywa celowo rozpowszechniana w taki sposób, by sprawiać wrażenie szerokiego poparcia lub akceptacji społecznej. Zyskuje wówczas na wiarygodności.

Dowody wspierające

Pewność co do przekonań wzrasta wraz z liczbą potwierdzających je dowodów. Odbiorcy informacji mogą szukać ich potwierdzenia w zewnętrznych źródłach, albo przypominać sobie odpowiednie informacje z pamięci. Ważne jest też, jak łatwo te dowody mogą znaleźć.

Wykorzystując ten fakt, aktorzy dezinformacji mogą manipulować prezentacją selektywnych lub fałszywych dowodów, trudnych do zweryfikowania.

Tematy bliskie odbiorcom mają większy potencjał dezinformacyjny

Choć dezinformacja dotyka rozmaitych obszarów, badacze zwracają uwagę, że jedne są podatne na jej wpływy bardziej, a inne mniej. Gdy w przestrzeni informacyjnej niemal nieustannie pojawiają się mity związane z siecią 5G, nie obserwuje się fałszywych narracji związanych na przykład z komputerami kwantowymi. Chociaż oba te wątki dotyczą technologii i nauki, mają obecnie różne oddziaływanie na życie ludzi. Prawdopodobieństwo rozpowszechniania się dezinformacji jest większe, gdy omawiany temat ma bezpośredni wpływ na odbiorców. Dlatego też wątki dotyczące choćby zdrowia, eskalują łatwiej i szybciej. Ryzyko rozprzestrzeniania się dezinformacji jest ponadto wyższe w okresach dużej niepewności (na przykład podczas pandemii) ^[3].

Znajomość mechanizmów dezinformacji, a także świadome podejście do weryfikacji treści, mogą pozwolić na uniknięcie pułapek wykorzystujących nasze skłonności do przyjmowania informacji bez ich krytycznej analizy.